Largely thanks to the outstanding personality and leadership talents of Cardinal Wyszyński and his great authority, the Catholic Church in Poland did not fully submit to the Communist power; in contrast, it not only retained but also significantly increased its influence in society. The plan to break up the church and atheise Poles ended in defeat, and the primate of the millennium played a key role in this failure. Thanks to the pastoral programmes he prepared and carried out, the Catholic faith and attachment of Poles to the church deepened significantly. This movement can also be traced to an increase in independent and oppositional attitudes towards the authorities of the Polish People’s Republic, which significantly gained strength in the 1970s, the most important expression of which was the establishment in 1980 of the Solidarity social movement. It was this significant role of the church that distinguished Poland from other countries in the Soviet bloc, which did not have a leader of such stature as Cardinal Stefan Wyszyński.

[1] The most important biographical studies devoted to primate Stefan Wyszyński include Peter Raina, Stefan kardynał Wyszyński prymas Polski [Stefan Cardinal Wyszyński, Primate of Poland], vol. 1–3 (London: Oficyna Poetów i Malarzy, 1979–1988); A. Micewski, Kardynał Wyszyński, Prymas i mąż stanu [Cardinal Wyszyński, Primate and statesman] (Paris: Editions du Dialogue, 1982); M. P. Romaniuk, Życie, twórczość i posługa Stefana Kardynała Wyszyńskiego Prymasa Tysiąclecia [The life, work and ministry of Stefan Cardinal Wyszyński, Primate of the Millennium], vol. 1-4 (Warszawa: Wydawnictwo PAX, 1994–2002); E. Czaczkowska, Kardynał Wyszyński. Biografia [Cardinal Wyszyński. Biography] (Kraków: Wydawnictwo Znak, 2013); R. Łatka et al., Prymas Stefan Wyszyński. Biografia [Primate Stefan Wyszyński. Biography] (Warszawa: IPN, 2020); R. Łatka, Prymas Stefan Wyszyński w realiach PRL [Primate Stefan Wyszyński in the realities of the Polish People’s Republic] (Warszawa: Instytut De Republica, 2022).

[2] More on the first years of Stefan Wyszyński’s life and youth in these studies: R. Czarnowski, U kolebki życia Prymasa Tysiąclecia. W setną rocznicę urodzin i chrztu świętego Sługi Bożego Kardynała Stefana Wyszyńskiego [At the cradle of the life of the Primate of the Millennium. On the hundredth anniversary of the birth and baptism of the Holy Servant of God, Cardinal Stefan Wyszyński] (Łomża: Redakcja Głos Katolicki, 2001); P. Nitecki, Włocławskie dzieje ks. Stefana Wyszyńskiego 1917–1946 [The Włocławek History of Priest Stefan Wyszyński 1917–1946] (Wrocław: Soli Deo, 2008).

[3] On the scientific and journalistic activity of Fr. Wyszyński, see more: P. Nitecki, “Ksiądz Stefan Wyszyński jako profesor katolickiej nauki społecznej we Włocławku (1931–1939)” [Father Stefan Wyszyński as a professor of Catholic social science in Włocławek (1931–1939)], Studia Prymasowskie, no. 1 (2007); M. Laskowska, “Praca dziennikarska i redaktorska ks. Stefana Wyszyńskiego w latach 1924–1946” [Journalistic and editorial work of Fr. Stefan Wyszyński in the years 1924–1946] Studia Prymasowskie, no. 1 (2009).

[4] Łatka, Prymas Stefan Wyszyński w realiach, 29.

[5] About the activity of Fr. Wyszyński during World War II see Łatka et al., Prymas Stefan Wyszyński, 26–30.

[6] B. Pylak, Stefan Wyszyński biskup lubelski 1946–1949 [Stefan Wyszyński Bishop of Lublin 1946-1949] (Lublin: Wydawnictwo KUL 2000); P. Nitecki, ‘Wiem jak godną stolicę obejmuję w dziedzictwie’. Biskup Stefan Wyszyński pasterz Kościoła lubelskiego ['I know how worthy a capital I take in my inheritance'. Bishop Stefan Wyszyński Shepherd of the Lublin Church] (Lublin: Wydawnictwo KUL,  2012).

[7] On the episcopal activity of Stefan Wyszyński in the diocese of Lublin, see Łatka et al., Prymas Stefan Wyszyński, 36.

[8] For more on Stefan Wyszyński”s connections with the Catholic University of Lublin: M. Sitarz, A. Słowikowska, A. Romanko, eds., Stefan Wyszyński – absolwent KUL…, kandydat na ołtarze [Stefan Wyszyński - graduate of the Catholic University of Lublin..., candidate for the altar] (Lublin: Wydawnictwo KUL, 2017).

[9] On the life and activities of Cardinal Hlond, see J. Pietrzak, Pełnia prymasostwa. Ostatnie lata prymasa Polski kardynała Augusta Hlond 1945–1948 [The Fullness of Primatehood. The last years of the Primate of Poland Cardinal August Hlond 1945-1948], vol. 1–2 (Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2009); Ł. Kobiela, August Hlond 1881–1948 [August Hlond 1881-1948] (Katowice-Warszawa: IPN, 2018); Ł. Krucki, “August Hlond”, in R. Łatka, ed., Słownik biograficzny polskiego katolicyzmu społecznego [Biographical Dictionary of Polish Social Catholicism], vol. 1 (Warszawa: Wydawnictwo IDMN, 2020), 138–52.

[10] S. Wyszyński, List pasterski na ingres do Gniezna i Warszawy [Pastoral letter for the ingress to Gniezno and Warsaw], 6 January 1949, in S. Wyszyński, Dzieła zebrane, vol. 1: 1949–1953 [Collected Works, vol. 1: 1949-1953] (Warszawa: Soli Deo, 1991, 14).

[11] The full scope of powers of attorney is not known to this day. For more information on this see: Z. Janczewski, “Prerogatywy prymasów Polski” [Prerogatives of the Primate of Poland], Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne no. 31 (1998): 157–69; J. Krukowski, “Uprawnienia nadzwyczajne kard. Stefana Wyszyńskiego, Prymasa Polski, wobec zagrożeń ze strony reżimu komunistycznego” [Extraordinary powers of Cardinal Stefan Wyszyński, Primate of Poland, in the face of threats from the communist regime], Studia Prymasowskie no. 5 (2001): 29–42; R. Łatka, Episkopat Polski wobec stosunków państwo-Kościół i rzeczywistości społeczno-politycznej PRL 1970–1989 [The Polish Episcopate vis-à-vis state-church relations and the socio-political reality of the People's Republic of Poland 1970-1989] (Warszawa: IPN, 2019), 20‒26; K. Śmigiel and P. Lewandowski, eds., Uprawnienia wyjątkowe prymasa Stefana Wyszyńskiego. Wybór dokumentów 1948‒1979 [The Exceptional Powers of Primate Stefan Wyszyński. A selection of documents 1948-1979] (Pelplin: Bernardinum, 2020).

[12] Łatka, Prymas Stefan Wyszyński w realiach, 69–70.

[13] P. Skibiński, “W drodze do jednomyślności. Troska prymasa Stefana Wyszyńskiego o jedność Episkopatu Polski” [On the road to unanimity. Primate Stefan Wyszyński's concern for the unity of the Polish Episcopate] in R. Łatka, ed., Biskupi w rzeczywistości politycznej Polski “ludowej” [Bishops in the political reality of "people's" Poland], vol. 2 (Warszawa: IPN, 2022), 111–23.

[14] D. Zamiatała, „Prymas Wyszyński wobec Ziem Zachodnich” [Primate Wyszynski towards the Western Territories], in E. Czaczkowska and R. Łatka, eds., Prymas Wyszyński a niepodległa. Naród–patriotyzm–państwo w nauczaniu Prymasa Tysiąclecia [Primate Wyszynski and independence. Nation-patriotism-state in the teaching of the Primate of the Millennium] (Warszawa: IPN, UKSW, 2019), 251–71.

[15] J. Pietrzak, “Zmagania o administratorów apostolskich Ziem Odzyskanych w latach 1950–1951” [The struggle for apostolic administrators of the Regained Territories in 1950-1951], in R. Łatka, J. Wołczański and D. Zamiatała Wokół Kościoła i władzy. Studia dedykowane ks. prof. dr hab. Zygmuntowi Zielińskiemu w 90 rocznicę urodzin [Around the Church and Power. Studies dedicated to Rev. Prof. Dr. Zygmunt Zielinski on his 90th birthday] (Warszawa: IPN, 2021) 290–318.

[16] On Primate Wyszyński”s approach to the communist system, see more broadly, R. Łatka, “Prymas Wyszyński a system komunistyczny w Polsce “ludowej” w latach 1956- 1981” [Primate Wyszynski and the communist system in "people's" Poland between 1956 and 1981], in M. Kornat and R. Łatk, eds., Polskie wizje i oceny komunizmu cz. II [Polish visions and evaluations of communism part. II] (Warszawa: IPN, 2020), 203–218.

[17] J. Zabłocki, Prymas Stefan Wyszyński. Opór i zwycięstwo 1948–1956 [Primate Stefan Wyszynski. Resistance and Victory 1948-1956] (Warszawa: Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, 2002).

[18] Łatka, Prymas Stefan Wyszyński w realiach, 100–109.

[19] J. Żaryn, “Aresztowanie Prymasa Polski – okoliczności, przebieg, konsekwencje (1953–1956)” [Arrest of the Primate of Poland - circumstances, course, consequences (1953-1956)], Studia Prymasowskie no. 1 (2007).

[20] Łatka, Prymas Stefan Wyszyński w realiach, 140–48.

[21] W. J. Wysocki, Osaczanie Prymasa. Kardynał Stefan Wyszyński jako “podopieczny” aparatu bezpieczeństwa w latach 1953–1956 [Encircling the Primate. Cardinal Stefan Wyszyński as a "ward" of the security apparatus in the years 1953-1956] (Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytn, 2002).

[22] B. Noszczak, “Okoliczności uwolnienia kardynała Stefana Wyszyńskiego z internowania w Komańczy (październik 1956 r)” [Circumstances of Cardinal Stefan Wyszyński's release from internment in Komańcza (October 1956)], Studia Prymasowskie no. 1 (2007).

[23] Łatka, Prymas Stefan Wyszyński w realiach, 146–47.

[24] Noszczak, Okoliczności uwolnienia kardynała, 85–89.

[25] Łatka, Prymas Stefan Wyszyński w realiach, 151–153.

[26] On the teaching of Cardinal Wyszyński addressed to young people see more about: A. Rynio, Wychowanie młodzieży w nauczaniu kardynała Stefana Wyszyńskiego [The education of youth in the teaching of Cardinal Stefan Wyszyński] (Lublin: Wydawnictwo KUL, 2011).

[27] A. Dudek, R. Gryz, Komuniści i Kościół w Polsce 1944–1989 [Communists and the Church in Poland 1944-1989] (Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006), 187–88.

[28] Łucja Marek, “Kler to nasz wróg”. Polityka władz państwowych wobec Kościoła katolickiego na terenie województwa katowickiego w latach 1956–1970 [“The clergy is our enemy”. The policy of the state authorities towards the Catholic Church in the Katowice voivodship in the years 1956-1970] (Katowice: IPN, 2009).

[29] J. Eisler, “Stefan Wyszyński i Władysław Gomułka – dwie wizje Polski” [Stefan Wyszynski and Wladyslaw Gomulka - two visions of Poland], in. F. Boll et al., eds., Pojednanie i polityka. Polsko-niemieckie inicjatywy pojednania w latach sześćdziesiątych XX wieku a polityka odprężenia [Reconciliation and politics. Polish-German reconciliation initiatives in the 1960s and the politics of relaxation] (Warszawa: Neriton, 2010), 129–51.

[30] R. Łatka, “Koniec odwilży w relacjach państwo- Kościół (1957–1958) z perspektywy Prymasa Stefana Wyszyńskiego” [The end of the thaw in state-Church relations (1957-1958) from the perspective of Primate Stefan Wyszyński], in M. Krzysztofiński et al., eds., Christus vincit. Księga dedykowana Biskupowi Edwardowi Frankowskiemu w 80. rocznicę urodzin [Christus vincit. Book dedicated to Bishop Edward Frankowski on his 80th birthday] (Rzeszów: IPN Rzeszów, 2017), 313–34.

[31] Z. Zieliński, “Wielka Nowenna na tle powojennych losów Kościoła w Polsce” [The Great Novenas against the background of the post-war fate of the Church in Poland], in F. Lenort and K. Lutyński, eds., Ecclesia Posnaniensis. Opuscula Mariano Banaszak septuagenario dedicata (Poznań: Wydział Teologiczny UAM, 1998), 81–85.

[32] On the subject of the letter of the Polish bishops to the German bishops and its consequences, see more broadly, W. Kucharski, “Orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich. Podsumowanie badań, nowe ustalenia i perspektywy badawcze” [The Message of the Polish Bishops to the German Bishops. Summary of research, new findings and research perspectives], in W. Kucharski an R. Łatka, eds., Kardynał Bolesław Kominek: biskup, dyplomata, wizjoner [Cardinal Boleslaw Kominek: bishop, diplomat, visionary] (Warszawa-Wrocław: IPN, Centrum Zajezdnia, 2020), 89–136.

[33] B. Noszczak, Antymilenium. Konflikt państwa z Kościołem na tle obchodów tysiąclecia chrztu Polski (1956–1966/1967) [Antimilenium. Conflict between the state and the Church against the background of the celebration of the millennium of the Baptism of Poland (1956-1966/1967)] (Warszawa: IPN, 2020).

[34] R. Łatka and J. Żaryn, eds., Obchody Millenium na Uchodźstwie. W pięćdziesiątą rocznice (1966–2016) [Celebrating the Millennium in Exile. On the fiftieth anniversary (1966-2016)] (Warszawa: IPN, UKSW), 2016.

[35] Łatka, Prymas Stefan Wyszyński w realiach, 203–207.

[36] E. Czaczkowska, “Marzec ‘68 w dokumentach Konferencji Episkopatu Polski” [March ‘68 in the documents of the Polish Bishops’ Conference], in E. Czaczkowska, ed., Stefan Wyszyński wobec oporu społecznego i opozycji 1945–1981 [Stefan Wyszynski in the face of social resistance and opposition 1945-1981] (Warszawa: IPN, UKSW, 2018), 143–55.

[37] P. Skibiński, “Prymas Stefan Wyszyński a wydarzenia grudnia 1970 r.” [Primate Stefan Wyszyński and the events of December 1970], in E. Czaczkowska, ed., Stefan Wyszyński wobec, 57–76.

[38] Łatka, Episkopat Polski, 256–335.

[39] Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie (hereafter AAW), Sekretariat Prymasa Polski, 04/26, Rada Główna Episkopatu Polski 1971, 8, Protokół Rady Głównej Episkopatu Polski, 26 I 1971 r. [Warsaw Archdiocesan Archive, Secretariat of the Primate of Poland, 04/26, General Council of the Polish Episcopate 1971, 8, Minutes of the General Council of the Polish Episcopate, 26 I 1971].

[40] Archiwum Archidecezji Gnieźnienskiej, S. Wyszyński, Pro memoria 1975, zapis z 17 II 1975 [Archive of the Archdiocese of Gniezno, S. Wyszyński, Pro memoria 1975, entry of 17 February 1975].

[41] Łatka, Episkopat Polski, 279–87.

[42] AAW, Sekretariat Prymasa Polski, 04/31, Rada Główna Episkopatu Polski 1976, k. 43, Protokół Rady Głównej Episkopatu Polski, 26 IV 1976 r [Secretariat of the Primate of Poland, 04/31, General Council of the Episcopate of Poland 1976, k. 43, Minutes of the General Council of the Episcopate of Poland, 26 April 1976.].

[43] R. Łatka, “Rada Główna Episkopatu Polski wobec przedsierpniowej opozycji (1976–1981)” [The General Council of the Polish Episcopate in the face of the pre-August opposition (1976-1981)],  Pamięć i Sprawiedliwość, no. 1 (2017): 110–136.

[44] Łatka et al., Prymas Stefan Wyszyński, 92.

[45] Ibid., 92–93.

[46] Łatka, Episkopat Polski, 345–47.

[47] AAW, Sekretariat Prymasa Polski, 04/34, Rada Główna Episkopatu Polski 1979, 104, Protokół Rady Głównej Epi­skopatu Polski, 5 VI 1979 r [Secretariat of the Primate of Poland, 04/34, Main Council of the Polish Episcopate 1979, 104, Minutes of the Main Council of the Polish Episcopate, 5 June 1979].

[48] R. Łatka, “‘Bronić Solidarność przed wkraczaniem na tereny polityczne’. Prymas Stefan Wyszyński wobec Solidarności” [‘Defend Solidarity against political encroachment’. Primate Stefan Wyszynski towards Solidarity], in E. Czaczkowska, ed., Stefan Wyszyński wobec, 77–104.

[49] Łatka et al., Prymas Stefan Wyszyński, 96–100.